Lavirint, stakleni plafon, Matildin efekat

«Piramidalna zakonitost» prema kojoj porastom razine odlučivanja opada udio žena, nije nikakva novost u poslovnom, a još manje političkom svijetu. Leinert Novosel Smiljana, 2003., Politika zapošljavanja žena, Polit. misao, Vol XL, br. 3, str. 103–127

Kada se bavite temom kao što je rodna ravnopravnost, posebno osnaživanjem žena i stvaranjem uslova i mogućnosti da postignete skoro nemoguće, pokušajima izjednačavanja i uvođenjem principa ravnopravnosti, nailazite na termine koji vam zvuče potpuno nespojivo. Postoje neka nepisana i prećutna pravila u merenju postignuća i uspešnosti žena na tržištu rada ili pozicijama donošenja odluka, odnosno učešća u podeli moći. Čak i u tom mikrosvetu u kom radim, morala sam da saznam šta znače ovi termini, kako bih mogla da proverim koliko ima istine u njima ili praksa pokazuje drugačije.

Najduže poznat je termin paradigme „staklenog plafona“ koga objašnjava definicija da postoji prećutni plafon u napredovanju žene, jer dalje od toga nema načina da postigne. Posmatrajući u istorijskom i religijskom kontekstu ulogu žene, njen položaj je menjao tačke na koordinatnom sistemu, od obožavanja i pripisivanja osobina božanstva do podređenog položaja i pripisivanja nadljudskih moći u hrišćanstvu upravo onoga što je ranije opisivano kao božansko. Pre nego što počnem sa pojašnjenjem termina iz naslova, mislim da je važno razjasniti dve stvari, odnosno termine od kojih počinjem. Prvi se odnosi na rodne uloge, odnosno podelu značaja muškarca i žene pre svega u „simetričnoj porodici“ kao društveno ekonomski i istorijski oblik porodice u kom muž i žena imaju podjednaku moć, odnosno njihove uloge su podjednako važne za opstanak porodice i imaju slično društveno vrednovanje na koje se naslanja i predstava društva. Na osnovu ove teorije po kojoj je porodica ogledalo društva, autorka je zaključila da se u istom kontekstu može govoriti i o simetriji društva. Iz svega proizilazi da je „društvena moć“ mogućnost pojedinca ili pojedinke da svojom akcijom utiče na promenu u društvenom kontekstu u kom živi i radi. Moć se može meriti količinom i važnošću uloge za širu zajednicu.

Pod pretpostavkom da su „startne pozicije“ jednake, a količina uloženog rada i truda identična, kako je moguće da rezultati nisu isti?! Tu se javlja efekat „staklenog plafona“ za žene, koji literatura objašnjava kao nevidljivu, ali neprobojnu barijeru koja postoji za pripadnike manjina i žene u želji za napredovanjem na korporativnoj lestvici, bez obzira na njihove kvalifikacije i postignuća. Analize ukazuju da nemogućnost potpunog ostvarenja žena u profesionalnom smislu uslovljavaju prepreke: nejednaka plata u odnosu na muškarce, veći zahtevi, nemogućnost usaglašavanja profesionalnog i privatnog, suočavanje sa seksualnim uznemiravanjem i prikrivenom diskriminacijom u različitim oblicima.

Prof. dr Marina Blagojević Hjuson je u svojoj publikaciji „Rodni barometar u Srbiji – razvoj i svakodnevni život“ iz 2013. godine, između ostalog definisala termin „skrivene diskriminacije“ i ukazala na zastupljenost ovog oblika neravnopravnosti muškaraca i žena, posebno na tržištu rada. Poziva se na studiju „Diskriminacija žena na tržištu rada u Srbiji“ iz 2012. godine, koja je pokazala da je čak 61% ispitanika i ispitanica u periodu od pet godina, koje su prethodile istraživanju, bilo izloženo nekom obliku diskriminacije na tržištu rada: diskriminaciji prilikom zapošljavanja (56,1% žena), diskriminaciju na radnom mestu (79,4%).

„Žene i muškarci u Republici Srbiji“ iz 2011. godine, je treća po redu publikacija Republičkog zavoda za statitstiku u kojoj su predstavljeni statistički podaci prikazani prema polu. Već ovde su primetne razlike broja upisanih studentkinja i studenata na osnovne studije (u korist studentkinja 55%). Razlikuju se i područja obrazovanja, budući da u velikom broju studentkinje upisuju fakultete u oblasti obrazovanja, zdravstva i socijalne zaštite, umetnosti i humanističkih nauka, društvenih nauka, poslovanja i prava, a studenti su u većoj meri upisivali fakultete koji su iz oblasti usluga, poljoprivrede i veterine, prirodnih nauka, matematike i informatike, tehnike, proizvodnje i građevinarstva. Međutim, kada se dođe do procenta onih koji su doktorirali, taj broj je podeljen na 50%, ali među nastavnicima i saradnicima na visokim školama i fakultetima, muškaraca je 54%. 

Po izveštaju Komisije za „stakleni plafon“ osnovane 1991. godine u Sjedinjenim američkim državama (The Glass Ceiling Commission) ovaj efekat ne samo što predstavlja nečuveno poricanje socijalne pravde koja čini dve trećine američke populacije, već i čini veliki ekonomski problem koji ima posledice u finansijama američke privrede. Jednakost zahteva da se efekat „staklenog plafona“ ukine. Predlozi koje je u to vreme američka vlada imala, odnosili su se na to da se često predstavnici manjina i žene ni ne pripremaju za rukovodeća mesta, već ostaju „dostupni“ izvršilačkim pozicijama, zbog čega je preporuka ove Komisije bila da se omogući pristupačnost ka mestima odlučivanja, razvije program mentorisanja i dugoročnog pripremanja za pozicije u kasnijim koracima razvoja karijere predstavnika manjina i žena. Takođe, politika poslovanja na osnovu rezultata i postignuća, imala je prioritet u odnosu na boju kože i pol kod preporuka ovog radnog tela američke vlade.

Paradigmu lavirinta su najuspešnije objasnile autorke knjige „Kroz lavirint: Istina o tome kako žene postaju liderke“, Elis Igli i Linda Karli, pre svega navodeći da se na listi najplaćenijih menadžera u 50 kompanija, samo šest procenata među predsednicima, glavnim rukovodiocima i menadžerima, nalaze žene. Dva procenta su direktorke, a samo 15% mesta u upravnim odborima na teritoriji Sjedinjenih američkih država drže upravo žene. Na teritoriji Evropske unije, u 50 najvećih kompanija koje zauzimaju prostor na tržištu, 11% menadžerskih i 4% direktorskih pozicija zauzimaju žene. Tek u sedam kompanija, odnosno jedan posto od liste magazina „Fortune“ 500 najuspešnijih kompanija na globalnom nivou, imaju žene za čelu.

Najprostije objašnjeno, paradigma lavirinta predstavlja niz sporednih ciljeva koji se predstavljaju pred svaku ambicioznu ženu, kao preduslov koji se mora ispuniti da bi se došlo do onog glavnog cilja. To skretanje pažnje sa puta kojim žene nameravaju da idu, najčešće rezultira utroškom energije, gubitkom volje ili vremena da se do željenog cilja stigne u predviđeno vreme. 

Poslednji termin na koji se obično nailazi kad se istražuje pitanje napredovanja žena, dobio je ime po Matildi Joslyn Gage koja je prva posmatrala i pisala o ovom fenomenu krajem 19. veka. Podrazumeva sistemsku represiju i negaciju doprinosa žene u naučnoj sferi, kao i istraživačkom poslu. Fenomen se odnosi na društvenu situaciju u kojoj žene koje se bave naučnim radom i postižu impresivne rezultate, prolaze nezapaženo, bez odgovarajućih zasluga za svoj rad. Iako je broj nagrada za nauku, tehnologiju, inženjering i oblast medicine koje su dobijale žene u poslednje dve decenije porastao, muškarci nastavljaju da osvajaju veći deo uprkos broju žena, kao i njhovom zajedničkom i individualnom uspehu. Nezavidan je broj žena u naučnim odborima, što takođe predstavlja jedan od pokazatelja diskriminacije i nevidljivosti žena koje se bave naučnim radom. 

Zbog toga neke iznenadi, a brojne obraduje svaka vest o uspešnim ženama u oblastima koje su tipično „muške“. Hrabrost i odvažnost pojedinki da pomeraju te granice, sigurno nije mala, uz sva odricanja koja moraju napraviti.

Tekst je objavljen na web portalu iSerbia.